باکتری ها ممکن است میله ای شکل،کروی، مارپیچی یا رشته ای (نخ مانند) باشند. بعضی از باکتری ها در محیط های مایع توسط تاژک ها حرکت میکنند. اکثر باکتری های بیماری زای گیاهی، میله ای شکل هستند و تنها استثائ موجود، Streptomyces است که رشته ای بوده و منشعب رشد می کند.

عکس1

دیواره سلولی باکتریها در اکثر گونه ها با ماده ای صمغی و چسبنده پوشیده میشود. اگر نازک و پراکنده باشد، لایه لزج ولی اگر فشرده و توده ای با شکل مشخص باشند کپسول نامیده می شود.

عکس 12/4

باکتری های موجود در طبیعت دو دسته اند: گروهی از باکتری‌ها باعث تجزیه مواد آلی زائد شده و مفید می‌باشند و گروه دیگر بیماریزا بوده و باعث ایجاد بیماری در انسان،حیوانات و گیاهان میگردند. در ایران برای مبارزه با باکتری‌های بیماریزای گیاهی از آنتی بیوتیک‌ها و سموم شیمیایی استفاده می‌شود.

عکس 2

نشانه‌های بیماری های باکتریایی گیاهی :

با ورود عوامل بیماری‌زای باکتری به سلول گیاهی، گیاه بیمار می‌شود و در نتیجه این بیماری یک سری علائم در گیاه دیده می‌شود که با بررسی آن ها می‌توان به نوع بیماری پی برد. از جمله علائم بیماری باکتریایی میتوان به موارد زیر اشاره داشت: لکه برگی، سوختگی، شانکر باکتریایی و لهیدگی و تولیدگال روی میوه

در ایران برای مبارزه با باکتری‌های بیماری‌زای گیاهی از آنتی‌بیوتیک‌ها و سموم شیمیایی استفاده می‌کنند و در واقع استفاده از این ترکیبات باعث ایجاد مقاومت در برابر بیماری باکتریایی شده و از گیاه‌سوزی در گیاه جلوگیری می‌کند. اما در سال‌های اخیر در مورد اثر بازدارندگی مواد طبیعی در برابر میکروارگانیسم‌ها تحقیقات فراوانی صورت گرفته است. در این روش بایستی از مواد و ترکیباتی که برای انسان حالت سمی و اثرات سوء نداشته باشد، استفاده نمود.

کنترل بیماری های باکتریایی:

معمولا این باکتری ها را به سختی می توان کنترل کرد. اغلب ترکیبی از چند روش کنترل برای مبارزه با بیماریهای باکتریایی خاص مورد نظر است.

با به کار بردن بذر و نشای سالم میتوان از آلودگی مزارع و گیاه جلوگیری کرد. اقدامات بهداشتی به منظور کاهش زادمایه باکتری در مزرعه از طریق کندن و سوزاندن شاخه ها یا گیاهان آلوده و نیز کاهش انتشار باکتری در مزرعه از گیاهی به گیاه دیگر از طریق عفونت زدایی وسایل و دستها، پس از جابجا کردن یا کار با گیاهان آلوده اهمیت فراوان دارد.

تنظیم کوددهی و آبیاری به منظور جلوگیری از پرآب و ظریف شدن گیاهان در دوره های مساعد آلودگی هم ممکن است از وقوع بیماری بکاهد. تناوب زراعی برای جلوگیری از گسترش آن دسته از باکتری‌ها که دامنه میزبانی محدود دارند.مفید است ولی در مورد انهایی که می توانند به انواع زیادی از گیاهان حمله کنند غیرعملی یا بی تاثیر است.

به کارگیری واریته های مقاوم در برابر بیماریهای باکتریایی، یکی از بهترین روشهای جلوگیری از خسارت های زیاد است. آخرین مورد هم استفاده از مواد شیمیایی و آفت کش ها موثرترین شیوه های کنترل بیماریهای باکتریایی به ویژه زمانی است که شرایط محیطی برای ایجاد بیماری مساعد باشد. خاک وقتی با باکتری های بیماری زای گیاهی آلوده باشد قابل سترون کردن با بخار و حرارت الکتریکی یا مواد شیمیایی مثل فرمالدهید است.

اگر بذر به صورت سطحی آلوده باشد می‌توان آن را با هیپوکلریت سدیم یا با خیساندن به مدت چندروز در استیک اسید رقیق ضدعفونی کرد. آنتی بیوتیک ها علیه بعضی از بیماریهای باکتریایی به کاربرده شده اند ولی نتایج متفاوت بوده است. مهم ترین آنتی بیوتیک های ضدباکتریایی برای مصارف کشاورزی فرمولاسیون هایی از استرپتومایسین یا با تتراسیکلین هستند.

کنترل بیولوژیکی بیماریهای باکتریایی سرطان طوقه از طریق تیمارکردن بذر یا نهال با سویه های تولیدکننده باکتریوسین Agrobacterium موفقیت آمیز بوده است. تیمار کردن غده ها و بذرها و اندام های دیگر گیاهان با باکتری آنتاگونیست و محلول پاشی قسمت های هوایی آنها با این گونه باکتری ها که علیه بیمارگر موثر بوده اند، مورد کنترل بیماری‌های گوناگون در شرایط آزمایشی شده است.

باکتری های گرم منفی

گرم منفی یکی از از انواع باکتری است. این نوع باکتری در هنگام رنگ‌آمیزی گرم به رنگ سرخ دیده می‌شوند. به‌دلیل نوع دیواره این باکتری‌ها، در هنگام رنگ‌آمیزی گرم توانایی جذب کریستال ویوله را نداشته و در مرحله دوم رنگ‌آمیزی که سافرانین(C10H19N4CL) اضافه می‌شود، آن را سرخ صورتی نشان می‌دهد. این بخاطر وجود غشای خارجی است که از نفوذ رنگ جلوگیری می‌کند.

در مقایسه با باکتری‌های گرم مثبت، گرم منفی‌ها به خاطر دیواره نفوذ ناپذیربودنشان به آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم‌ترند.

اکتریهای گرم مثبت

باکتری‌های گرم مثبت شامل گروهی از باکتری‌هاست که در برابر رنگ‌آمیزی گرم واکنش مثبتی دارند؛ آن‌ها با جذب کریستال ویوله (C25N3H30CL) توسط پپتیدوگلیکان موجود در دیواره، به رنگ آبی تیره و بنفش دیده می‌شوند. دیواره سلولی باکتری‌های گرم مثبت معمولاً فاقد غشای خارجی است که در گرم منفی‌ها یافت می‌شود. جالب است که بدانید باکتری مایکوپلاسما از نظر دیواره سلولی مانند باکتری‌های گرم مثبت است. باکتری‌های گرم مثبت به سختی و با حرارت رنگ آمیزی صورت می‌گیرد اما پس از رنگ آمیزی رنگ خود را به سختی از دست می‌دهند.

لکه برگی ها و بلایت های باکتریایی: معمول ترین انواع بیماریهای باکتریایی گیاهان، آنهایی هستند که به صورت لکه هایی در اندازه های مختلف روی برگ و ساقه و گل و میوه گیاهان ظاهر میشوند. در برخی از بیماریهای باکتریایی لکه ها به سرعت گسترش می یایند و به این بیماریها بلایت گفته می‌شود.

تقریبا تمام لکه برگی ها و بلایت ها و لکه های روی شاخه و میوه بر اثر باکتریهایی از  جنس های Pseudomonas و Xanthomonas ایجاد می‌شود. تشخیص بیماری لکه برگی و بلایت باکتریایی برپایه نشانه شناسی بیماری، حضور نداشتن قارچ های بیماری زا و وجود باکتری در بافت هایی است که تازه آلوده شده اند. درجاتی از کنترل را میتوان با چندبار محلول پاشی با سمومی مانند ترکیبات مسی آمیخته شده با مانکوزب و آنتی بیوتیک هایی مانند استرپتومایسین و تتراسایکلین و در مواردی با ترکیبات فعال کننده دفاع، در دوره حساسیت گیاه به بیماری به دست آورد.

آتشک توتون و سویا

آتشک در خزانه و در مزرعه خسارت میزند. گیاهچه های آلوده ممکن است بمیرند. در بوته های توتون در مزرعه لکه های نامنظم روی برگ ظاهر میشود.نخستین نشانه های بیماری در خزانه و روی برگ های جوان ظاهر میشود. درمزرعه لکه های گرد سبز مایل به زرد روی برگ ظاهر میشود.

آتشک سیب و گلابی:

 باکتری Erwinia amylovora میله ای شکل با تاژک های محیطی است و به نیکوتینیک اسید به عنوان عامل رشد نیاز دارد و باکتری را براساس نشانه های ایجاد شده و آزمون های سرولوژیکی می توان تشخیص داد.

کنترل:

از چند روش تلفیقی برای کنترل موفقیت آمیز استفاده میشود. در زمستان باید تمام سرشاخه ها و شانکرها را باید حدود 10 سانتیمتر پایین تر از نقطه دارای نشانه آلودگی قطع کرد و سوزاند. بعد از هربار استفاده از اره و قیچی آنها را با محلول ده درصد هیپوکلریت سدیم ضدعفونی سطحی کنید.

بهتر است کوددهی متناسبی را داشته باشیم . محلول پاشی در فصل خواب با سولفات مس یا مخلوط بردو تا حدی درخت را از آتشک حفاظت میکند. ترکیب برودوفیکس و استرپتومایسین تنها ترکیبات موثر درزمان گلدهی است.

این بیماری، مخرب ترین بیماری گلابی است. آتشک ممکن است گل ها و سرشاخه ها را خشک کند. درختان جوان حتی با وقوع یک آلودگی در یک فصل، ممکن است کاملا خشک شود. گل های آلوده آبسوخته و بعدا پلاسیده می‌شود.و ریزش می‌ کند یا روی شاخه آویزان می‌مانند. با توسعه لکه های سیاه و برگهای آلوده چین میخورند و به سمت پایین آویزان می شوند.

باکتری ها حتی در درختان فاقد نشانه ها از سرشاخه ها و شاخه اصلی و تنه به صورت داخلی به سمت پایین درخت حرکت میکند و درنهایت ممکن است مرگ درخت را در پی داشته باشد. میوه های نارس و کوچک الوده و آبسوخته میشوند و به رنگ قهوه ای در می آیند و سیاه خواهند شد. این میوه ها تا چندین ماه پس از آلودگی به درخت آویزان می ماند. در شرایط مرطوب قطراتی از شیرابه سفید چسبنده از سطوح هریک از اندام هایی که تازه الوده شده باشند و به خارج تراوش می‌شود. شیرابه در معرض هوا به سرعت قهوه ای میشود.

سوختگی (بلایت) باکتریایی لوبیا:

سه نوع سوختگی برگ بر اثر باکتری ها در لوبیا ایجاد میشود. در مزرعه، هر سه بیماری برگ و غلاف و ساقه و بذر را به طرزی مشابه مورد حمله قرار میدهند و معمولا متمایز کردن آنها از یکدیگر براساس نوع نشانه ها ناممکن است. نشانه های بیماری نخست در سطح زیرین برگ ها و به شکل لکه های کوچک آبسوخته ظاهر میشود.لکه ها بزرگتر می شوند و بهم میپیوندند.

لکه زاویه ای خیار

باکتری به برگ، ساقه و میوه خیار و طالبی و کدو و هندوانه حمله میکند. در آغاز لکه های گرد کوچک روی برگها ظاهر میشود. این لکه ها به سرعت بزرگتر و زاویه ای شکل تا نامنظم و آب سوخته میشوند.

لکه زاویه ای برگ یا بلایت پنبه :

این بیماری در هرجا پنبه کاشته میشود، وجود دارد. در برخی از واریته ها، باکتری به رگبرگ ها وارد و موجب مرگ بخشی از آنها و بافت اطراف می‌شود.

لکه برگی باکتریایی گوجه فرنگی و فلفل : خسارت این بیماری به برگ و ساقه و میوه میزند. در برگ بیماری به صورت لکه های کوچک و نامنظم و سیاه و چرب مانند ظاهر میشود. آلوده شدن قسمت های گل معمولا منجر به ریزش شدید گل میشود. روی میوه های سبز، لکه های کوچک ابسوخته و اندکی برجسته تشکیل میشود. باکتری ها در بذرهایی که درحین عملیات استحصال آلوده می شوند.  شکل 15/12

پژمردگی آوندی باکتریایی :

پژمردگی آوندی ناشی از باکتری ها در گیاهان علفی از جمله درچند سبزی و محصولات زراعی و گیاهان زراعی و گرمسیری دیده میشود. در پژمردگی آوندی، باکتری به آوندهای چوبی وارد میشود، درآنها تکثیر میشود و حرکت میکند.( شکل 12/19) در این فرایند، باکتری ها در انتقال آب و موادغذایی از آوند اختلال ایجاد می‌کند و موجب پژمردگی و مرگ بخش های هوایی گیاه میشود. پژمردگی آوندی باکتریایی را گاهی میتوان با بریدن ساقه گیاه آلوده با تیغ تیز و جداکردن آرام دو نیمه از یکدیگر تشخیص داد. این باکتری در بقایای گیاه آلوده در خاک و بذر و اندام های تکثیری رویشی یا در مواردی در حشره ناقل زمستانگذرانی میکنند. کنترل پژمردگی های باکتریایی مشکل است و با استفاده از برنامه تناوب زراعی، واریته های مقاوم و بذر و اندام های دیگر تکثیری عاری از باکتری و کنترل حشرات و حذف گیاهان آلوده و پسماند گیاهی آلوده و اقدامات بهداشتی امکان پذیر است.

عکس 12/19

سلول‌های باکتری Xanthomonas compestris nv  در لوله های آوند چوبی رگبرگ کلم آلوده به پوسیدگی سیاه. غیر یکنواختی توزیع باکتری ها در لوله های آوندچوبی و حرکت باکتری ها بین لوله های مجاور.

باکتریها در لوله آوندچوبی و در قسمت متورم شده منطقه بینابین آوند و پارانشیم همراه آوند چوبی(c ) لوله های اوندچوبی و فاقد باکتری. (D) تعداد کمی باکتری و توده ای از مواد مسدود کننده در یک لوله آوندی آلوده شده.

شانکر و پژمردگی باکتریایی گوجه فرنگی:

این بیماری بر اثر باکتری Clavibacter Michiganense ایجاد می‌شود. این بیماری در اکثر مناطق دنیا وجود دارد و موجب خسارت می‌شود. این بیماری به صورت لکه هایی روی برگ، ساقه و میوه و پژمردگی برگ ها و شاخه های گوجه فرنگی مشاهده میشود. سرانجام تمام گیاه ازبین می‌رود. در هوای مرطوب یا بارانی توده های لزجی از باکتری‌ها از ترک ها به خارج تراوش میکنند و پخش شدن و انتقال آن‌ها به برگ‌ها و میوه ها، آلودگی های ثانویه رخ میدهد. در برش طولی ساقه های آلوده، بافت های آوندی قهوه ای رنگ هستند و حفره هایی بزرگ در مغز و بخش پوست ساقه دیده میشود که به سوی سطح خارجی ساقه امتداد دارند و شانکرها را میسازند.12/ 28 شکل 

گال های باکتریایی : گال‌ها یا غده ها روی ریشه گیاهانی به وجود می آیند که عموما به باکتری های اگروباکتریوم و بعضی از گونه‌های Pseudomonas و  Rhizobacter  و Rhodococcus آلوده شده اند. گال ها ممکن است بی شکل و متشکل از رشدهای اضافی بافت های گیاه باشند که بی نظم یا با نظم و ترتیب غیرعادی رشد میکنند.

گونه های باکتریایی مولد گال و بیماریهای غالبی حاصل از آنها عبارتند از: اگروباکتریوم عامل گال یا سرطان طوقه بسیاری از گیاهان چوبی به ویژه درختان میوه هسته دار و دانه دار و ریشه انبوهی سیب و انگور فرنگی است.

Pseudomonasعامل بیماری زگیل یا گره زیتون و گال یا گره باکتریایی خرزهره است

 Rhizobacterعامل بیماری باکتریایی هویج است.

 Rhodococcus عامل کتابی شدن یا تخت شدن ساقه و گال برگی روی نخود شیرین است. A;g 12/ 35 (عکس

d و E نباشد)شکل بیماری گال طوقه ناشی از اگروباکتریوم .گال هایی که در طبیعت روی گل سرخ و نهال های سرو دیده میشود.گال هایی که به طور مصنوعی با تزریق باکتری های عامل گال طوقه در ساقه توتون ایجاد شده است.

گال طوقه ( سرطان طوقه)

گال طوقه انتشار جهانی دارد. نهال های آلوده شده در خزانه ها قابل فروش نیستند.گیاهانی که گال ها در یقه یا روی ریشه های اصلی آنها به وجود امده باشد و رشد ضعیفی دارند و گیاهان آلوده از بین میروند. گال Agrobacterium tumefaciens  در دهه 1890 میلادی توسط آروین اسمیت کشف شد.

نشانه های بیماری: گال طوقه نخست به صورت یک رشد اضافی کوجک و نرم و سفید و مدور روی ساقه و ریشه پدیدار میشود. با بزرگ شدن گال ها، سطح انها چین خورده و بات خارجی به رنگ قهوه ای در می‌آیند. گیاهان آلوده علاوه بر تولید گال کوتوله میشود و برگهای ریز و کمرنگ تولید میکنند و به شرایط نامساعد محیطی به ویژه سرمای زمستان حساس میشود. شکل 12/35

    بیمارگر Agrobacterium tumefaciens 

این باکتری میله ای شکل و دارای چند تاژک محیطی است. شکل 35/12 

دارای یک تا چند پلاسمید بزرگ است. پلاسمید Ti ژن هایی دارند که مشخص کننده دامنه میزبانی است. یکی از ویژگی های این باکتری توانایی آن در وارد کردن بخشی از پلاسمید خود را به درون سلولهای گیاهی وارد کرده و تبدیل به سلولهای سرطانی میشود. سلولهای گیاهی تبدیل شده موادخاصی به نام اوپین تولید میکند که فقط توسط باکتری هایی قابل استفاده است که پلاسمید Ti ویژه ای دارند.

ضمنا باکتری ها در خاکهای آلوده زمستان گذرانی میکنند. وقتی گیاه میزبان در این خاک کشت میشود و باکتری از راه زخم های جدیدی که بر اثر عملیات زراعی و پیوند زدن یا حمله حشرات به وجود آمده اند، وارد ساقه یا ریشه میشود.

شکل 12/36

گردآورنده : مهندس خطیب