رشته‌ای از زیست‌شناسی است که به بررسی جانوران می‌پردازد. واژه جانور خود به معنی دارنده جان است و همانگونه که از این نام برمی‌آید جانورشناسی جانوران را از تمام جهات بررسی می‌کند. برای اینکه این بررسی کامل باشد علم جانورشناسی خود به رشته‌های مختلف تقسیم می‌شود. رشته‌های جانورشناسی ابتدا خود به دو دسته بزرگ تقسیم می‌شوند و سپس هر کدام به رشته‌های کوچک‌تری منشعب می‌گردند.
آفت به هرگونه حیوان یا گیاه مضر برای انسان یا مواد مورد توجه انسان از قبیل محصولات کشاورزی، چهارپایان و جنگل، گفته می‌شود. روی هم رفته، آفت رقیب بشر است. تعریف جامع آفت دربرگیرنده تمام موجوداتی است که در محل و موقعیت بخصوص، از نظر انسان ناخواسته باشند و موجب خسارت شوند.
آفات گیاهی
به طور کلی هر عاملی که تعادل طبیعی گیاه را به هم بزند و در رشد و نمو عادی آن اختلال ایجاد کند یک عامل مضر است و باید آن را تا حد امکان کنترل نمود. با کمی دقت پیرامون گیاه درمی‌یابیم که عوامل بسیاری از رشد و نمو مطلوب آن در مراحل مختلف جلوگیری می‌نمایند. این عوامل عبارتند از: آفات، بیماری‌های‌های گیاهی و علف‌های هرز. عوامل ذکر شده در نهایت موجب خسارت اقتصادی و کاهش کمیت و کیفیت محصول می‌گردند.
آفات، گروهی از موجودات زنده از سلسله جانوران‌اند که با حمله به قسمت‌های مختلف گیاه (ریشه، ساقه، برگ، گل و میوه) در مراحل مختلف زندگی آن (بذر، گیاهچه، نهال، گیاه جوان و گیاه مسن) خسارت اقتصادی به گیاه یا محصول وارد می‌کنند. در این حالت معمولاً گیاه از بین می‌رود یا عملکرد و بازارپسندی محصول به نحو چشم‌گیری کاهش می‌یابد.
اهمیت اقتصادی آفات از نظر کشاورزی:
از کل خسارت‌های وارده به محصولات کشاورزی، حدود 30% آنها ناشی از آفات‌اند. خسارت آفات در کشور ما در سال‌های گذشته بسیار زیاد بوده اما امروزه با پیشرفت علم گیاه‌پزشکی این خسارت کاهش یافته است؛ هرچند هنوز میزان این خسارت‌ها از استاندارد جهانی بالاتر است.
اهمیت پزشکی، دام‌پزشکی و بهداشتی آفات:
البته ضرر و زیان آفات به بخش کشاورزی منحصر نمی‌شود و خسارت آنها در بخش‌های دامپروری، پزشکی و بهداشت نیز بسیار نگران کننده است. به طور مثال می‌توان از خسارت‌هایی که مگس‌های گوشت، کنه‌ها و کک‌ها در بخش دام و طیور وارد می‌کنند، نام برد. خسارت پشه آنوفل در انتقال بیماری مالاریا، پشه خاکی در انتقال بیماری سالک یا مگس خانگی و سوسری (سوسک حمام) در انتقال عوامل بیماری‌های انگلی همچون اسهال، وبا، حصبه و ....، همچنین بیماری‌هایی که توسط جوندگان به ویژه موش‌ها به انسان انتقال می‌یابد و گاه موجب اپیدمی (همه‌گیری) در منطقه‌ای می‌شود و سبب تلفات سنگین می‌گردد؛ نمونه‌های دیگری از خسارت آفات در بخش‌های دیگر به جز کشاورزی است.
انواع آفات گیاهی
آفات کشاورزی گروه زیادی از موجودات زنده، از جمله چهار گروه مهم و اصلی زیر را شامل می‌شود:
1- پستانداران
2- پرندگان
3- نرم‌تنان
4- بندپایان (حشرات و کنه‌ها)
پستانداران:
خسارت این جانوران به علت تغذیه از گیاهان مختلف و محصولات کشاورزی در مزارع، باغ‌ها، انبارها و اماکن مسکونی دارای اهمیت است. این گروه از آفات بزرگ‌ترین دشمنان محصولات کشاورزی به حساب می‌آیند، که در بین آنها جوندگان خسارت بارترند. قدرت تولید مثل در این جانوران بسیار زیاد و مبارزه با آنها بسیار مشکل است. از مهم‌ترین جوندگان موش‌ها و خرگوش‌ها را می‌توان نام برد. به طور کلی پستانداران شامل جانوران علف‌خوار جثه درشت مانند گراز و جثه کوچک مثل موش، خرگوش و سنجاب هستند. معمولاً این آفات فعالیت شبانه دارند و میزان خسارت پستانداران جثه کوچک از پستانداران جثه بزرگ بیشتر است.
پرندگان:
بیشتر گیاهان زراعی از جمله گندم، برنج و آفتابگردان همچنین درختان میوه، سبزیجات و صیفی‌جات مورد حمله پرندگان قرار می‌گیرند. بعضی از پرندگان علاوه بر تغذیه از دانه و میوه به شاخه، برگ و گل نیز صدمه می‌زنند. پرندگانی که به صورت گروه‌های بسیار زیاد در مناطق گرمسیری و خشک زندگی می‌کنند، در مقایسه با پرندگان نواحی مرطوب و شالیزارهای سنتی که به صورت انفرادی زندگی می‌کنند، مشکلات حادتری به وجود می‌آورند. از پرندگان آفت می‌توان کلاغ، گنجشک و سار گلو قرمز را نام برد.
نرم‌تنان:
نرم‌تنان جانوران بی‌مهره‌ای هستند که در خاک‌های نیمه‌خشک و مرطوب زندگی می‌کنند. خسارت عده‌ای از آنها به گیاهان زراعی و باغی و زینتی بسیار زیاد است. حلزون از نرم‌تنانی است که بدنی گوشتی و قابل انعطاف دارد و پشت بدنش به یک صدف مارپیچی متشکل از مواد آهکی مجهز است، به طوری که جانور را در مواقع خطر یا استراحت در خود جای می‌دهد. راب یکی دیگر از نرم‌تنان است که مشخصاتی شبیه حلزون دارد اما آنها به جای صدف مارپیچی یک صفحه صدفی کم و بیش بزرگ‌تر و صاف در قسمت پشتی دارند، که البته بعضی از آنها فاقد این صدف‌اند. راب و حلزون فعالیت شبانه دارند و مسیر حرکت آنها در روز با به جای گذاشتن نوارهای ژلاتینی در سطح زمین یا گیاه مشخص می‌شود. راب‌ها و حلزون‌ها با تغذیه از برگ‌ها، جوانه‌ها و میوه‌ها به گیاه خسارت می‌زنند و گاهی زمینه هجوم عوامل دیگر را هموار می‌کنند.
بندپایان (حشرات و کنه‌ها):
در میان جانوران بی‌مهره، حشرات و کنه‌ها دو رده از شاخه بندپایان هستند که در کشاورزی اهمیت دارند. به طور کلی خصوصیات عمومی بندپایان عبارت‌اند از:
الف) بدن از حلقه‌ها یا بندهای مشخص تشکیل شده است؛
ب) پیوست‌های بدن از جمله پاها بند بند است (بندپایان)؛
پ) دارای تقارن دوطرفه هستند؛
ت) دارای اسکلت خارجی سخت و محکم‌اند.
درجه اهمیت آفات:
آفات از جهت اهمیت به سه دسته تقسیم می‌شوند.
آفات درجه اول:
به عده‌ای از آفات خطرناکی که هر ساله به محصولات کشاورزی خسارت اقتصادی وارد می‌زنند و میزان خسارت آنها از میزان هزینه‌ای که برای مبارزه با آنها صرف می‌شود بیشتر است، اصطلاحاً "آفات درجه اول" می‌گویند. اگر با این آفات، از جمله ملخ صحرایی و سن گندم مبارزه نشود برداشت محصول مطلوب نخواهد بود و یا برداشت نخواهد شد.
برخی از آفات درجه اول به آفات عمومی تبدیل می‌شوند. آفات عمومی آفاتی هستند که مبارزه با آنها بر عهده دولت‌هاست. این آفات معمولاً طغیان می‌کنند و سریعاً سطح وسیعی را در برمی‌گیرند و مبارزه با آنها از عهده کشاورزان خارج است.
برای مثال ملخ صحرایی در برخی از سال‌ها از مرزهای جنوبی کشور وارد می‌شود و تا مناطق مرکزی ایران پیش می‌رفت و خسارت زیادی وارد می‌کرد که امروزه به خوبی کنترل شده است، یا سن گندم که ممکن است هر ساله مناطق زیادی از گندم‌کاری‌های کشور را مورد حمله قرار دهد.
آفات درجه دوم:
برخی از آفات، که معمولاً خسارت عمده‌ای مدارند و تنها در برخی از سال‌ها و در شرایط خاصی حالت طغیانی پیدا می‌کنند، "آفات درجه دوم" نامیده می‌شوند. در سال‌های طغیان، برخلاف حالت معمول، خسارت آنها به محصولات کشاورزی بیش از هزینه مبارزه است و مبارزه با آنها ارزش اقتصادی پیدا می‌کند. برخی از انواع ملخ‌ها یا سوسک‌ها، که در برخی از سال‌ها طغیان می‌کنند، نمونه‌هایی از این دسته‌اند.
آفات درجه سوم:
دسته‌ای از آفات را که بالقوه آفت هستند و می‌توانند ایجاد خسارت کنند ولی در شرایط عادی خسارت آنها روی برخی گیاهان اهمیت اقتصادی ندارد، "آفات درجه سوم" می‌نامند. از آنجایی که میزان خسارت این آفات از هزینه مبارزه با آنها کمتر است مبارزه با آنها ارزش اقتصادی ندارد. خسارت پرطاوسی گلابی، سیرسیرک نمونه‌ای از آفات درجه سوم است.
خصوصیات کلی آفات:
قدرت تکثیر:
یکی از دلایل بقای آفات، قدرت تولید مثل بالای آنهاست. به طوری که می‌توانند در مدت کوتاهی تکثیر شوند و به حالت طغیانی درآیند. اگر حشرات از لحاظ شرایط محیطی و تغذیه در وضع مناسبی قرار بگیرند در اندک مدتی جمعیت آنها به طور شگفت انگیزی افزایش پیدا می‌کند. اما معمولاً چنین شرایط مناسبی برایشان فراهم نمی‌شود و عوامل بیماری‌زا، پارازیت‌ها، دشمنان طبیعی و عوامل نامساعد محیط، از افزایش بی‌اندازه جمعیت این حشرات جلوگیری می‌کنند. برای مثال ملکه بعضی از موریانه‌ها می‌تواند به طور متوسط در روز 7000-6000 تخم بگذارد.
قدرت تولید مثل زیاد در موش‌ها و حشراتی همچون ملخ صحرایی، سوسری و برخی از سوسک‌هایی که روی محصولات انباری زندگی می‌کنند، نیز دیده می‌شود.
تنوع:
آفات بسیار متنوع‌اند و گروه زیادی از موجودات زنده، از پستانداران با جثه بزرگ تا کنه‌های بسیار ریز، می‌توانند آفت گیاهی باشند.
تعداد نسل در سال:
هر چه تعداد نسل یک آفت در یک سال بیشتر باشد، قدرت تکثیر و تولید مثل آن نیز بیشتر خواهد شد. تعداد نسل یک آفت در سال یعنی این که چرخه زندگی آفت چندبار در یک سال تکرار می‌شود. آفات معمولاً دارای چندین نسل در یک سال‌اند؛ یعنی آنها سریعاً رشد می‌کنند، بالغ می‌شوند، تولید مثل می‌کنند و سریعاً عمرشان پایان می‌پذیرد. مثلاً شته پنبه که در سال تا بیش از 20 نسل ممکن است داشته باشند، نمونه‌ای از این نوع آفات است. همین امر به افزایش جمعیت آنها در طول زمان کمک می‌کند. البته تعداد نسل آفات میزان ثابتی ندارد و در شرایط محیطی و تغذیه‌ای مناسب تعداد نسل بیشتر می‌گردد.
همچنین برخی از آفات مانند کرم سفید ریشه در هر 3 تا 5 سال دارای یک نسل می‌باشند.
قدرت سازگاری با محیط:
مهم‌ترین موضوعی که باعث بقای آفات، به خصوص حشرات، در کره زمین شده است؛ قدرت سازگاری بالای آنها با شرایط محیطی است. این مسئله باعث شده است که آفات، به ویژه حشرات، در تمامی مناطق جغرافیایی از استوا تا قطب حضور داشته باشند و بتوانند میلیون‌ها سال شرایط متفاوت کره زمین را تحمل کنند و نسل خود را حفظ نمایند. به طور مثال حشرات به سبب ویژگی‌های اسکلت بیرونی خود، که از بخار شدن سریع آب بدن آنها جلوگیری می‌کند، می‌توانند در سخت‌ترین شرایط به زندگی خود ادامه دهند.
