گندم گیاهی از خانواده Poaceae و از جنس Tiriticum است. گندم بزرگترین محصول در زمینه گیاهان زراعی در سرتاسر دنیاست.

ساقه تمام گندم‌ها استوانه‌ای، بندبند، بدون انشعاب و تو خالی‌ که به آن سوفار می‌گویند؛ همچنین برگ‌های نازک و کم عرض با زبانه‌های کوچک و دارای گل‌آذین سنبله می‌باشد. دانه آن بین دو پوشش لما (پوشینه بیرونی) و پالئا (پوشینه درونی) است.
گندم از گیاهان تک‌لپه و گل‌دار است. تولید و برداشت گیاه گندم در دنیا حدود ۸۰۰ میلیون تن در سال می باشد. تاکنون بیش از ۷۰ نوع حشره گیاه خوار شناخته شده‌اند که غذای اصلی آنها غلاتی مانند گندم و جو هستند.

 زنگ ها:

زنگ های گیاهی معلول قارچ‌های راسته Uredinales و رده بازیدیومیست‌ها و از زیان آورترین بیماری‌های گیاهی هستند. این بیماری‌ها می توانند موجب قحطی شوند. چون بیشترین اثر تخریبی این بیماری‌ها بر غلات و به خصوص گندم؛ یولاف و جو است ولی به سبزی ها مثل لوبیا و مارچوبه و گیاهان زینتی مانند میخک و گل داوودی و گل میمون هم حمله می‌کنند.ضمنا به درختان از جمله کاج، سیب و قهوه خسارت میزنند.

قارچ‌های مولد زنگ بیشتر به برگ و ساقه هجوم می‌برند و عفونت های زنگ معمولا به صورت لکه های متعدد به رنگ زنگ آهن، نارنجی، زرد یا حتی سفید بروزمی‌کنند و اپیدرم میزبان پاره میشود‌. بعضی از زنگ ها برجستگی و گال ایجاد می کنند. بیشترعفونت‌های زنگ گیاهی به صورت لکه‌های موضعی هستند.برخی ممکن است سیستمیک باشند.

حدود 5000 گونه قارچ برای زنگ وجود دارد. مهم ترین قارچ‌های زنگ و بیماری های ناشی از آن‌ها در زیر آمده اند.
Puccinia ، قارچ‌های این جنس باعث ایجاد بیماری‌های شدید می شوند. بیشتر قارچ‌های زنگ بسیار اختصاصی اند. به قارچ‌های مولد زنگ که از نظر شکل شناسی تفاوتی با هم ندارند ولی به جنس های گیاهی متفاوت حمله می کنند و به آن فرم ویژه (Formae specialis) گفته می‌شود. مانند Puccinia graminis f. sp. Tritici در گندم و فرم ویژه Puccinia graminis f.sp hordei که در جو بیماری ایجاد می کند.

درون هر فرم ویزه زنگ تعدادی نزاد فیزیولوژیکی وجود دارد. نزاد فیزیولوژیکی فقط به تعداد خاصی از ارقام موجود در یک گونه گیاه میزبان حمله میکند و فقط به کمک یکسری از ارقام افتراقی مورد حمله قرار میگیرند،قابل تشخیص است.

در مناطقی که تولیدمثل جنسی قارچ مولد زنگ نادر است، نژادهای آن در دوره‌ای نسبتا طولانی ثابت ترند. تعداد نژادهای بعضی از همین قارچ‌ها به فراوانی نزادهای قارچ هایی است که تولید مثل جنسی دارند.

قارچ های زنگ در طبیعت انگل اجباری اند ولی بعضی از آنها امروزه در آزمایشگاه روی محیط کشت های مخصوص کشت می‌شوند و رشد میکنند. همه قارچ های زنگ تلیوسپور و بازیدیوسپور تولید می‌کنند. به زنگ هایی که فقط تلیوسپور و بازیدیوسپور تولید می‌کنند میکروسیکلیک گفته میشود.

به زنگ هایی که علاوه بر این دو؛ نرهاگ یا اسپرماسیوم( پیکنیدیوسپور)، ایسیوسپور و یوریدیوسپور هم تولید میکنند.به چنین زنگ هایی که پنج نوع اسپور به وجود می آورند، زنگ های ماکروسیکلیک گفته می شود. تلیوسپور دارای نقش اسپور جنسی و مرحله زمستان گذرانی است. با توجه به جدول ذیل سمومی که برای مبارزه با زنگ ها به کار میروند، ذکز شده اند.

زنگ ساقه گندم:

این زنگ انتشار جهانی دارد و به گندم در هر مکان و منطقه ای حمله می کند. بوته های بیمار کمتر پنجه می‌زنند، تعداد دانه در هر خوشه کاهش می‌یابد. دانه چروکیده و اندازه آن کوچکتر میشود. آرد حاصل از آن کیفیت نامطلوب و ارزش غذایی کمی دارد.
میزان خسارت زنگ ساقه از خیلی اندک تا انهدام کامل مزارع گندم در سطح وسیع یا چند استان تغییر میکند. عامل زنگ ساقه گندم به گندم و غلات( جو، یولاف و چاودار ) و علف چمنی حمله میکند.همچنین در زرشک هم دیده می شود.

نشانه های بیماری در گندم به صورت تاول و جوش هایی بیضوی کشیده و موازی روی ساقه و برگ و غلاف برگ بروز میکند. این جوش ها، یوریدیوم نامیده میشود.

سیاهک‌ها:

سیاهک‌های گیاهی بر اثر بازیدیومیست‌های متعلق به راسته ustilaginals ایجاد می شوند و در سرتاسر جهان شیوع دارند.تقریبا 1200 گونه قارچ مولد سیاهک وجود دارد.

در سیاهک‌ها کاهش محصول آشکار و مستقیم است و کیفیت بقیه محصول به علت وجود اسپورهای سیاه‌رنگ سیاهک در سطح دانه های سالم‌، فوق العاده کاهش می یابد. علاوه بر غلات مختلف، سیاهک‌ها به نیشکر و انواع پیازها و گیاهان زینتی مانند میخک حمله میکنند. بیشتر قارچ‌های عامل سیاهک‌ها درون تخمدان و میوه ها یعنی دانه‌های غلات توسعه می یابند و آنها را ازبین می‌برند.

سیاهک آشکار غلات:

این سیاهک هم انتشار جهانی دارد و علاوه بر وارد ساختن خسارت به محصول گیاهان آلوده کیفیت دانه بوته های غیرآلوده را به علت آغشته شدن آنها به اسپورهای قارچ به هنگام خرمن کوبی و برداشت کاهش می‌دهد. تا زمانی که گیاه بیمار به خوشه نرفته است.

سیاهک آشکار معمولا نشانه‌ای قابل تشخیص ندارد. گاهی گیاهان مبتلا به سیاهک زودتر از بوته های سالم خوشه میدهد و خوشه های آلوده بالاتر از خوشه های سالم استقرار می‌یابند.

Ustilago nuda و U.tritici میسلیوم عوامل بیماری درحین رشد و داخل گیاه بی رنگ است و نزدیک به مرحله بلوغ قهوه ای می شود. یاخته های میسلیومی به تلیوسپورهای کروی قهوه ای تبدیل میشوند. هر تلیوسپور جوانه میزند و بازیدیومی یک تا چهار یاخته ای ایجاد میکند. 

در حال حاضر برای کنترل سیاهک آشکار، بذرها را قبل از کاشت با کاربوکسین تیرام و تبوکونازول ضدعفونی و تیمار می کنند. این ترکیبات شیمیایی جذب شده و به صورت سیستمیک در بذر یا گیاه در حال رشد عمل میکنند. بهترین روش مبارزه با سیاهک آشکار، استفاده از بذر عاری از سیاهک و گواهی شده است.

سیاهک پنهان یا بانت گندم (سیاهک بدبو)

در تمام مناطقی که گندم کشت می‌شوند شیوع دارد. در واقع سه قسم سیاهک پنهان وجود دارد که بر اثر قارچ های خویشاوند ولی متفاوت ایجاد می شوند. سیاهک پنهان معمولی که به روش ضدعفونی بذر با قارچکش ها قابل کنترل است و خسارت آن در بسیاری از کشورها کم است.

عامل سیاهک پنهان معمولی T. tritici و T.foetida و عامل سیاهک پنهان پاکوتاه T.controversa و عامل سیاهک هندی T.indica نام دارند. سیاهک هندی که در هندوستان و بعضی از کشورهای آسیایی مانند مکزیک شیوع دارد.

به سیاهک هندی، سیاهک کارنال هم گفته می شود. کارنال نام روستایی است که نخستین بار در سال 1931بیماری مذکور در آنجا دیده شد. سیاهک هندی Tilletia indica که سیاهک ناقص هم می نامند.چون فقط بخشی از دانه های گندم را آلوده میکند. البته قارچ سیاهک هندی به صورت تلیوسپور در سطح خاک زمستان گذرانی میکند.

سیاهک پنهان باعث کوتولگی کم یا شدید بوته های مبتلا به بیماری میشود سیاهک زدگی و اغشتگی دانه های گندم به اسپورهای قارچ میشود و بازار پسندی محصول را پایین می آورد.

 گردآورنده: مهندس خطیب